Σύμφωνα με την ελληνική λαϊκή παράδοση η έναρξη του χειμώνα και οι καιρικές μεταβολές συσχετίζονται με το εορτολόγιο της ορθόδοξης Εκκλησίας. Έτσι, το κρύο “αντρειώνει” την τελευταία μέρα του Νοέμβρη, στη γιορτή τ’ Άι Ανδρέα, δίνοντάς μας 4 μέρες για να προετοιμαστούμε, ώσπου η Αγιά Βαρβάρα να “βαρβαρώσει” το κρύο να δυσκολέψει η κατάσταση. Την επομένη έρχεται ο Άι Σάββας που “σαβανώνει”, προετοιμάζοντας τον επερχόμενο χιονιά, αφού από τις 6 Δεκεμβρίου ο Άι Νικόλας, “παραχώνει” (στο χιόνι).
Το εορταστικό αυτό “τρίγωνο”, η λαϊκή σοφία το ονόμασε “τα Νικολοβάρβαρα”, ενώ οι τρεις Άγιοι που το συγκροτούν, αποτελούν παράλληλα και τους προστάτες γενικευμένων, αλλά και συγκεκριμένων κατηγοριών του πληθυσμού.
Έτσι η Αγ. Βαρβάρα ως γνωστόν αποτελεί την προστάτιδα του Πυροβολικού. Λιγότερο γνωστό είναι πως η Αγία, θεωρείται πως προστατεύει τους πυροτεχνουργούς, τις έγκυες γυναίκες, τους ασθενείς λοιμωδών νοσημάτων, και πως στη Δύση την επικαλούνται επίσης οι φυλακισμένοι, οι μάγειροι, και παλιότερα οι χαλκουργοί και οι κωδωνοποιοί.
Ο Όσιος Σάββας ο ηγιασμένος, με καταγωγή απ’ την Καππαδοκία θεωρείται ο θαυματουργός προστάτης των φτωχών και των ασθενών, καθώς σε όλη τη ζωή του ασχολήθηκε με την ανακούφισή τους.
Ο Άγιος Νικόλαος, αρχιεπισκόπος Μύρων της Λυκίας, αποτελεί τον προστάτη ναυτικών και θαλασσοπόρων, που επεμβαίνει και σώζει θαυματουργικά όποιον τον επικαλεστεί σε στιγμή κινδύνου από θαλασσοταραχή.
Οι αγιογράφοι τον παριστάνουν πολλές φορές σαν καραβοκύρη βουτηγμένο στην αλμύρα, ενώ τα αφιερώματα στους ναούς και τα εικονίσματά του, σε κάποιες περιοχές συναγωνίζονται, ακόμα κι αυτά της Μεγαλόχαρης.
Λιγότερο γνωστό είναι, πως στον Άγιο Νικόλαο, αποδίδεται και ο ρόλος του γονιού για τα ορφανά παιδιά, και τους ανθρώπους που τους βασανίζει η μοναξιά, ενώ για τους δυτικούς αυτός φέρνει τα δώρα των Χριστουγέννων (Santa Claus=Saint Nicholas).
Στα βυζαντινά χρόνια της μετάβασης απ’ το δωδεκάθεο στον χριστιανισμό, έλεγαν, πως η αγάπη του Αγίου Νικολάου για τους ανθρώπους, υπέταξε τον Ποσειδώνα, που ως τότε κυρίευε τους ανέμους και τις τρικυμίες, χρησιμοποιώντας την δύναμή του ως παιχνίδι ή ως μέσον εκδίκησης.
Πολλές είναι οι παραδοσιακές λαϊκές παροιμίες για τα “Νικολοβάρβαρα”που η προφορική παράδοση έφερε στις μέρες μας:
-
Αγιά Βαρβάρα μίλησε κι ο Σάββας απλοήθη (ή απεκρίθη): Μαζώχτε ξύλα κι άχερα και σύρτε και στο μύλο τι Άι Νικόλας έρχεται τα χιόνια φορτωμένος!
-
Νικολίτσι, Βαρβαρίτσι, Σάββα τ’ ήθελες στη μέση;
-
Τ’ άη-Νικολοβάρβαρα κι οι τοίχοι αποξυλώσανε!
-
Τα Νικολοβάρβαρα σιμά στο σταύλο! (για ζεστασιά)
-
Η Αγιά-Βαρβάρα βαρβαρώνει, ο Άι Σάββας σαβανώνει, κι ο Άι Νικόλας παραχώνει
-
Νικολίτσα, Βαρβαρίτσα μπρος οπίσω ο χειμώνας.
-
Τ’ άη Νικολοβάρβαρα κάνει νερά και χιόνια!
-
Μπρος πίσω τα Νικολοβάρβαρα πέφτουνε χιόνια τάρταρα
-
Κρατεί της Αγιά-Βαρβάρας τα κλειδιά (τεμπελιάζει).
-
Τα Νικολοβάρβαρα κατεβασιές και χιόνια, μπουράσκες και τελώνια!
-
Η Αγιά-Βαρβάρα γέννησε κι Άη-Σάββας το εδέχθη κι ο Άη-Νικόλας έτρεξε, να πάει να το βαφτίσει (εννοώντας το χιόνι)
Πολλά τα έθιμα του Ελληνισμού για τα Νικολοβάρβαρα, που όπως όλα διαφοροποιούνται, αναλόγως περιοχής:
Στον Πόντο, ο πρώτος μήνας του χειμώνα, και τελευταίος της χρονιάς, που έφερνε τον Χριστό στον κόσμο, λέγονταν “Χριστιαννάρτς”.
Στις 4 του μήνα ένας ηλικιωμένος της οικογένειας έφτιαχνε μελόπιτα με σιτάρι και καρύδια και με το μέλι σχημάτιζε σταυρό, στην είσοδο του σπιτιού. Οι νοικοκυρές έφτιαχναν τη λεγόμενη βαρβάρα, με στάρι, καλαμπόκι και φασόλια και τη μοίραζαν στη γειτονιά.
Η ποντιακή παροιμία για τα Νικολοβάρβαρα είναι : Άε-Βαρβάρα φύσα, Άε-Σάββα χόντσον κι Άε-Νικόλα έβγαλλ’ το ση δεντρού την τα πάν.
Στην Ιωνία τη μελόπιτα την έφτιαχναν οι ανύπαντρες κοπέλες, και μετά την μοίραζαν σε τρίστρατο στους περαστικούς για να έχουν καλό τυχερό.
Στη Δράμα, η λίμνη της Αγ. Βαρβάρας κάθε χρόνο γεμίζει από αυτοσχέδια καραβάκια που από παλιά φτιάχνονταν για να μεταφέρουν τα κεράκια στο εκκλησάκι της, που βρίσκεται στον πυθμένα.
Σύμφωνα με την παράδοση, όταν οι Τούρκοι θέλησαν να γκρεμίσουν τον ναό, και στη θέση του να χτίσουν ένα τζαμί, η Αγία ανήμερα στη γιορτή της, πλημμύρισε την περιοχή με νερό, δημιουργώντας τη μεγάλη λίμνη της Δράμας.
Στη Θράκη που για όλες τις γιορτές συνήθιζαν να λένε : Όλ` οι άγιοι μας ήτανε βοηθοί, μόνε μεις τώρα που δεν τους ακολουθούμε και δεν κάμε τα χρέη μας και δεν τους γιορτάζμε, χαλάσαμε τη θρησκεία κι` ο Θεός μας έδωσε την οργή τ`, ειδικώς τον μήνα Δεκέμβριο, ήταν ιδιαιτέρως προσεκτικοί στην τήρηση των εθίμων των Νικολοβαρβάρων.
Η παράδοση λέει πως η Αγία Βαρβάρα, προσευχήθηκε να παραμορφωθεί από ευλογιά, ώστε να μην την παντρευτεί ο ειδωλολάτρης που όρισε ο πατέρας της.
Έτσι στη γιορτή της, ειδικώς οι μητέρες, για να προστατέψουν τα παιδιά τους απ’ τη “βλογιά”, έφτιαχναν τη “βαρβάρα” με μεγάλη επιμέλεια (στάρι με ζάχαρη, ξηρούς καρπούς και μυρωδικά), αλλά και μελόπιτα που την πήγαιναν στον παπά να τη διαβάσει (κατάλοιπο λατρείας θεάς Εκάτης).
Έπειτα μοίραζαν τα γλυκά σε γείτονες, συγγενείς και φίλους. Αν μάλιστα, η “βαρβάρα”, γινόταν πιο άσπρη από συνήθως, σήμαινε πως το χιόνι ήταν θέμα λίγων ημερών.
Για τον Άγιο Νικόλαο, η θρακική παράδοση, μας κληροδότησε με ένα λαϊκό παραμύθι:
Κάποτε οι άγιοι παραξενεύτηκαν που οι πιστοί δεν τους επικαλούνταν τόσο συχνά όσο αυτόν. Ο Άγιος Κασσιανός μάλιστα παραπονέθηκε στον Θεό που έστειλε αγγέλους να του φέρουν τον Άγιο Νικόλαο. Όμως εκείνος άργησε να πάει, γιατί θαλασσοδέρνονταν για να σώσει ναυαγούς, στη θάλασσα του Μαρμαρά.
Όταν τελικά παρουσιάστηκε, ήταν κατάκοπος και βρεγμένος κι ο Θεός μόλις τον αντίκρισε, είπε στον Άγιο Κασσιανό: Ιδού ο λόγος που ο Νικόλαος δέχεται περισσότερες προσευχές και τάματα. Κι επειδή στην καρδιά σου φώλιασε ζήλια για τον αδερφό σου, εσύ δεν θα γιορτάζεις κάθε χρόνο όπως οι άλλοι Άγιοι, αλλά κάθε τέσσερα, αφού η γιορτή σου θα είναι στις 29 Φλεβάρη.
Χαρακτηριστικά ο ανατολικοθρακιώτης Γεώργιος Βιζυηνός αναφέρει στους στίχους του:
Κι’ ἄν δὲν σὲ παύω στὴν στιγμὴ ἀπ’ τὴν Ἁγιωσύνη, μὴ τὸ ’πῇς ἀξιὰ δική σου. Ἁγιότη πὤδωκ’ ὁ λαός, δὲν εἰμπορεῖ οὔτ’ ὁ Θεὸς νὰ τὴν ἐπάρῃ ’πίσου! Γιὰ τὴν αὐθάδεια πλὴν αὐτή, σοῦ μεταθέτω τὴν γιορτή. Τί ’μέρα σ’ ἔχω δώσει; Φευρουαρίου ’κοσεννιά: ’Σὲ κάθε τέταρτη χρονιά, διὰ νὰ βάλῃς γνώση!”
Ακολουθεί η γιορτή της σύλληψης της Αγίας Άννης, της μητέρας της Παναγίας, στις 9 Δεκεμβρίου, μία γιορτή που επίσης έχει συνδεθεί στη λαϊκή συνείδηση με το κρύο (εξού και το γνωστό νεότερο τραγούδι “Αννούλα του χιονιά”).
Και κάπως έτσι φτάνουμε στις 12 Δεκεμβρίου που γιορτάζεται ο Άγιος Σπυρίδωνας, και η μέρα αρχίζει “σπυρί-σπυρί” να μεγαλώνει, έτσι η γνωστή παροιμία για τα Νικολοβάρβαρα τροποποιείται με προσθήκη ενός αισιόδοξου στίχου και γίνεται:
Αγιά Βαρβάρα βαρβαρώνει, Άι Σάββας σαβανώνει, Άι Νικόλας παραχώνει, κι Αι-Σπυρίδωνας γλυτώνει.
Στη Σηλυβρία δε, υπήρχε μια βυζαντινή εκκλησία, που το μάρμαρο της πόρτας της υγραίνονταν θαυματουργικά με λάδι. Οι πιστοί το σκούπιζαν και το είχαν φάρμακο για ανακούφιση των πονεμένων αυτιών.
Τρεις μέρες αργότερα ο Άγιος Ελευθέριος στέκεται στο πλευρό των επίτοκων, που τον επικαλούνται για να “ελευθερωθούν” ομαλά και με ασφάλεια δική τους και του βρέφους, ενώ στις 16 αλλά και στις 18 Δεκεμβρίου, γιορτάζει ο Άγιος Μόδεστος που είναι ο προστάτης των οικιακών ζώων.
Σημαντικότατος Άγιος για την ελληνική ύπαιθρο, καθώς η καλή κατάσταση των ζώων, ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την ευημερία των οικογενειών. Ειδικώς οι κτηνοτρόφοι, τιμούν τον Άγιο κάνοντας “άρτο για τα χαϊβάνια” (για τα ζώα), και κόλλυβα, ενώ τα ραντίζουν με αγιασμό.
Η τελευταία μεγάλη γιορτή εν αναμονή των Χριστουγέννων, τοποθετείται στις 22 Δεκεμβρίου.
Τότε η ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τη μνήμη της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας, της οποίας το προσωνύμιο οφείλεται αφ’ ενός στην δύναμη που της δόθηκε να παρέχει μέσω φαρμάκων θεραπεία για τις σωματικές και ψυχικές ασθένειες, και αφ’ ετέρου διότι έχει την ικανότητα να λύνει τις φαρμακείες (μάγια).
Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη
