1. Το ζύμωμα του χριστόψωμου. Συνήθεια ριζωμένη στους αγρότες και τσοπάνηδες. Για τις νοικοκυρές, έργο θείο, έθιμο καθαρά χριστιανικό. Χριστόψωμο αλλά και ψωμός του Χριστού, Σταυροί, Βλάχες. Το ζύμωμα αποτελεί ιεροτελεστία. Χρησιμοποιούνται ακριβά υλικά, όπως ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα και γαρίφαλο. Στο κέντρο μπαίνει ένα καρύδι ή ένα αβγό συμβολίζοντας τη γονιμότητα.
2. Τα 12 αδράχτια. Από τα Χριστούγεννα ώς τα Φώτα μπαίνουν 12 αδράχτια στο τζάκι για να τα βλέπουν οι καλικάντζαροι και να μην κατεβαίνουν από την καπνοδόχο.
3. Οι απαγορευμένες τροφές. Αν δεν θέλετε να βγάλετε… καλόγηρους, τότε από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι τα Θεοφάνεια -που φεύγουν οι καλικάντζαροι- δεν πρέπει να τρώτε ελιές, φασόλια και σύκα.
4. Το τάισμα της βρύσης. Στην κεντρική Ελλάδα τα μεσάνυχτα της παραμονής των Χριστουγέννων τα κορίτσια πηγαίνουν στην πιο κοντινή βρύση –του μπάνιου, για παράδειγμα;- και παίρνουν το αμίλητο νερό. Εννοείται ότι τα κορίτσια δεν μιλάνε μεταξύ τους σε όλη τη διαδρομή. Και με τι «ταΐζουν» τη βρύση; Mα φυσικά, με βούτυρο, τυρί, ψημένο σιτάρι ή κλαδί ελιάς.
5. Το έθιμο του ροδιού. Την ώρα που αλλάζει ο χρόνος, στην εξώπορτα του σπιτιού πετάνε και σπάνε ένα ρόδι και μπαίνουν μέσα στο σπίτι με το δεξί, κάνοντας ποδαρικό. Ώστε ο καινούριος χρόνος να τα φέρει όλα δεξιά. Το ρόδι είναι σύμβολο αφθονίας, γονιμότητας και καλής τύχης.
6. Ζάχαρη άχνη εναντίον μελιού. Στο παρελθόν τα μελομακάρονα ήταν αποκλειστικά για τα Χριστούγεννα (για να φαγωθούν με τη λήξη της νηστείας) και οι κουραμπιέδες για την Πρωτοχρονιά. Σήμερα ο διαχωρισμός αυτός δεν τηρείται.
7. Το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δέντρου. Λέγεται ότι το χριστουγεννιάτικο δέντρο υπήρχε ήδη από την αρχαία Ελλάδα με τα παιδιά να περιφέρονται στους δρόμους με στολισμένα κλαδιά, τραγουδώντας αρχαία ελληνικά κάλαντα, όπως την Ειρεσιώνη.
8. Κλωνάρια στο τζάκι. Αλλά και πάντρεμα της φωτιάς. Την παραμονή των Χριστουγέννων σε πολλά μέρη της Ελλάδας «παντρεύουν» τη φωτιά. Ένα ξύλο με θηλυκό όνομα, όπως μια κερασιά, με ένα με αρσενικό όνομα, συνήθως από αγκαθωτά δέντρα, τα οποία, κατά τη λαϊκή αντίληψη, απομακρύνουν δαιμονικά όντα. Στη Θεσσαλία τα κορίτσια βάζουν κλωνάρια κέδρου στο αναμμένο τζάκι και τα αγόρια κλαδιά από αγριοκερασιά. Αυτά συμβολίζουν και τις προσωπικές τους επιθυμίες για την πραγματοποίηση μιας όμορφης ζωής.
9. Η κοτόσουπα. Αν και τρώμε γαλοπούλα πλέον, την πρωτοχρονιά η συνήθεια ήταν να φτιάχνουν κότα ή «κούρκο» -γνωστή και ως γαλοπούλα- γεμιστό με κάστανα, καρύδια, σταφίδες, κιμά, κρεμμύδι, πιπέρι και μαϊντανό. Στη Θεσσαλία και την Κρήτη διατηρείται ακόμη το έθιμο της κοτόσουπας.
10. Η βασιλόπιτα. Η πίτα που ετοιμάζεται με τον ερχομό του νέου έτους, η βασιλόπιτα, περιέχει ένα φλουρί -κατά προτίμηση χρυσό- το οποίο, σύμφωνα με την παράδοση, θα φέρει καλή τύχη σ’ αυτόν που θα το βρει.
Πλούσια σε χριστουγεννιάτικα έθιμα η Ελλάδα με κυρίαρχα στοιχεία το ρόδι και τοΧριστόψωμο. Ακόμα και σήμερα, κόντρα στους δύσκολους καιρούς που βιώνουμε οι Έλληνες κρατούν ζωντανές τις παραδόσεις και τις μεταφέρουν από γενιά σε γενιά.
Το ζύμωμα του χριστόψωμου στη Κρήτη είναι έργο θείο και έθιμο καθαρά χριστιανικό. Για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι το χριστόψωμο είναι ευλογημένο ψωμί αφού θα στηρίξει τη ζωή του νοικοκύρη και της οικογένειας του. Χρησιμοποιούν καλό αλεύρι και ακριβά υλικά, όπως ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα και γαρίφαλα. Μαζεύονται οι γυναίκες του σπιτιού και μέχρι να γίνει το προζύμι, τραγουδούν, «ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει». Πλάθουν το ζυμάρι, παίρνουν τη μισή ζύμη και φτιάχνουν μια κουλούρα. Με την υπόλοιπη φτιάχνουν σταυρό με λουρίδες από τη ζύμη και στο κέντρο βάζουν ένα άσπαστο καρύδι που συμβολίζει τη γονιμότητα. Στην υπόλοιπη επιφάνεια σχεδιάζουν σχήματα με το πιρούνι για να βγάλουν το «κακό μάτι» και να «καρφώσουν» την κακογλωσσιά. Ο νοικοκύρης του σπιτιού παίρνει το χριστόψωμο, το σταυρώνει, το κόβει και το μοιράζει σε όλους όσους παρευρίσκονται στο τραπέζι, σαν συμβολισμό της Θείας Κοινωνίας, που ο Χριστός έδωσε τον Άρτο της ζωής σε όλη την ανθρώπινη οικογένεια του.
Πελοπόννησος
Το σπάσιμο του ροδιού: H οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία για τη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου και ο νοικοκύρης κουβαλά μαζί του ένα ρόδι για να το «λειτουργήσει». Κατά την επιστροφή στο σπίτι, ο νοικοκύρης πρέπει να χτυπήσει το κουδούνι της εξώπορτας -δεν κάνει να ανοίξει ο ίδιος με το κλειδί του- και έτσι να είναι ο πρώτος που θα μπει στο σπίτι για να κάνει το καλό ποδαρικό, με το ρόδι στο χέρι.Μπαίνοντας μέσα, με το δεξί, σπάει το ρόδι πίσω από την εξώπορτα, το ρίχνει δηλαδή κάτω με δύναμη για να σπάσει και να πεταχτούν οι ρώγες του παντού και ταυτόχρονα λέει: «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά». Τα παιδιά μαζεμένα γύρω-γύρω κοιτάζουν οι ρώγες αν είναι τραγανές και κατακόκκινες. Όσο γερές κι όμορφες είναι οι ρώγες, τόσο χαρούμενες κι ευλογημένες θα είναι οι μέρες που φέρνει μαζί του ο νέος χρόνος.
Το κυνήγι: Στα χωριά Μάνης κατά τη διάρκεια της σαρακοστής των Χριστουγέννων τα παιδιά βγαίνανε για κηνύγι τα βράδια, εφοδιασμένα με φακούς με καινούργια “πλάκα” και γυρίζανε στα χαλάσματα και σε σπήλαια με στόχο τους γουργουγιάννηδες, τα μικρά πουλάκια που κούρνιαζαν εκεί. Τα θαμπώνανε με το φακό και τα πιάνανε. Στη συνέχεια τα πήγαιναν στο σπίτι όπου οι νοικοκυρές τα καθάριζαν και τα πάστωναν, τα βάζανε σε πήλινα ή γυάλινα βάζα και τα έτρωγαν τα Χριστούγεννα.
Χριστόψωμο: Το ζύμωμα του χριστόψωμου απαιτεί τα πλέον ακριβά υλικά, όπως ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα και γαρίφαλα. Κατά τη διάρκεια του ζυμώματος λένε και την ευχή: «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει».Πλάθουν το ζυμάρι και παίρνουν τη μισή ζύμη και φτιάχνουν μια κουλούρα. Με την υπόλοιπη φτιάχνουν σταυρό με λουρίδες απ’ τη ζύμη. Στο κέντρο βάζουν ένα άσπαστο καρύδι ή ένα αυγό, συμβολίζοντας τη γονιμότητα. Για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι, το Χριστόψωμο είναι ευλογημένο ψωμί, αφού αυτό θα στηρίξει τη ζωή του νοικοκύρη και της οικογένειάς του. Το κόβουν ανήμερα τα Χριστούγεννα, δίνοντας πολλές ευχές.
Θεσσαλία
Η Θεσσαλοί είναι γνωστοί για τα πλούσια έθιμά τους τα οποία ζωντανεύουν τέτοιες μέρες, με τα «Μπαμπαλιούρια» και το «τάισμα της βρύσης» να έχουν την τιμητική τους. Το τάισμα της βρύσης: Οι κοπέλες, τα χαράματα των Χριστουγέννων, (σε κάποιες περιοχές και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς), πηγαίνουν στην πιο κοντινή βρύση «για να κλέψουν το άκραντο νερό».
Το νερό λέγεται άκραντο, δηλαδή αμίλητο, γιατί δεν μιλούν κατά τη διάρκεια της διαδρομής. Αλείφουν τις βρύσες του χωριού με βούτυρο και μέλι, με την ευχή όπως τρέχει το νερό να τρέχει και η προκοπή στο σπίτι τον καινούργιο χρόνο και γλυκιά να είναι και η ζωή τους. Στη συνέχεια «ταΐζουν» τη βρύση με διάφορες λιχουδιές, όπως βούτυρο, ψωμί, τυρί, όσπρια ή κλαδί ελιάς προκειμένου να εξασφαλίσουν καλή σοδειά τη νέα χρονιά. Η κοπέλα που φτάνει πρώτη στη βρύση θεωρείται πως θα είναι η πιο τυχερή του χρόνου. Έπειτα ρίχνουν στη στάμνα ένα βατόφυλλο και τρία χαλίκια, «κλέβουν νερό». Η επιστροφή πρέπει να είναι επίσης αμίλητη μέχρι να πιούνε όλοι από το άκραντο νερό, το οποίο ραντίζεται στις τέσσερις γωνίες του σπιτιού, ενώ σκορπούν στο σπίτι και τα τρία χαλίκια.
Τα Μπαμπαλιούρα: Πρόκειται για ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στη Διονυσιακή λατρεία και το συναντάμε την Πρωτοχρονιά. Οι άντρες φορούν την στολή των Μπαμπαλιούρηδων, που αποτελείται από κουδούνια και μια ειδική μάσκα, από προβιά ζώου, τη λεγόμενη «φουλίνα», η οποί έχει τρια ανοίγματα, δύο στα μάτια και ένα στο στόμα. Απαραίτητος εξοπλισμός είναι ένα ξύλινο κυρτό σπαθί.
Μακεδονία
Πλούσια σε χριστουγεννιάτικες παραδόσεις είναι η Μακεδονία με τα περισσότερα έθιμα να διαρκούν όλο το δωδεκαήμερο των Εορτών.
Το Χριστόξυλο: Στα χωριά της βόρειας Ελλάδας, από τις παραμονές των εορτών ο νοικοκύρης ψάχνει στα χωράφια και διαλέγει το πιο όμορφο, το πιο γερό, το πιο χοντρό ξύλο από πεύκο ή ελιά και το πάει σπίτι του. Αυτό ονομάζεται Χριστόξυλο και είναι το ξύλο που θα καίει για όλο το δωδεκαήμερο των εορτών, από τα Χριστούγεννα μέχρι και τα Φώτα, στο τζάκι του σπιτιού. Η στάχτη των ξύλων αυτών προφύλασσε το σπίτι και τα χωράφια από κάθε κακό. Πριν ο νοικοκύρης φέρει το Χριστόξυλο, κάθε νοικοκυρά φροντίζει να έχει καθαρίσει το σπίτι και με ιδιαίτερη προσοχή το τζάκι , ώστε να μη μείνει ούτε ίχνος από την παλιά στάχτη. Καθαρίζεται ακόμη και η καπνοδόχος, για να μη βρίσκουν πατήματα να κατέβουν οι καλικάντζαροι και τα κακά δαιμόνια. Το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων , όταν όλη η οικογένεια θα είναι μαζεμένη γύρω από το τζάκι , ο νοικοκύρης του σπιτιού ανάβει την καινούρια φωτιά και μπαίνει στην εστία το Χριστόξυλο. Σύμφωνα με τις παραδόσεις του λαού, καθώς καίγεται το Χριστόξυλο, ζεσταίνεται ο Χριστός στη φάτνη Του. Σε κάθε σπιτικό, οι νοικοκυραίοι προσπαθούν το Χριστόξυλο να καίει μέχρι τα Φώτα.
Το έθιμο της Καμήλας: Κάθε χρόνο, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς τα μέλη του πολιτιστικού συλλόγου ‘Καβακλή’ των Κουφαλίων Θεσσαλονίκης ξεχύνονται στους δρόμους της πόλης. Δεν λένε όμως τα κάλαντα, αλλά μεταμφιέζονται σε καμήλες και φωνάζουν δυνατά διάφορα συνθήματα. Σκοπός τους είναι να «παραπλανήσουν» τους στρατιώτες του Ηρώδη που ψάχνουν να βρουν το νεογέννητο Ιησού, ώστε να μην μπορέσουν να τον σκοτώσουν.
Ρούμελη
Γεμάτα με έθιμα είναι τα Χριστούγεννα στην Ρούμελη. Από το σφάξιμο των γουρουνιών, μέχρι «το πάντρεμα της φωτιάς» και το βασιλόψωμο, η Ρούμελη έχει πλούσιο λαογραφικό απόθεμα.
Χοιροσφαγή: Στα ορεινά χωριά της δυτικής Φθιώτιδας τα γουρούνια είναι το πλέον συνηθισμένο οικόσιτο ζώο. Σύμφωνα με την παράδοση, η απόκτηση ενός χοίρου ήταν πάντα θέμα αρχοντιάς, κοινωνικής και οικονομικής επιφάνειας. Για να δηλωθεί το περίλαμπρο της γιορτής των Χριστουγέννων λοιπόν, το έθιμο ήταν η σφαγή του γουρουνιού. Η προετοιμασία για τη σφαγή τους ξεκινά πολύ νωρίς αφού οι νοικοκυρές είναι υποχρεωμένες να βρουν πλέον γανωματή για να γανώσουν (να κασιτερώσουν) τα οικιακά σκεύη που είναι αναγκαία για την χοιροσφαγή. Ακόμη και σήμερα που δεν είναι απαραίτητα όλα αυτά τα σκεύη, η χοιροσφαγή παραμένει ολόκληρη τελετουργία: απαραίτητα για την τήρηση του εθίμου είναι η φωτιά, το κάρβουνο και το λιβάνι καθώς την ώρα της σφαγής η νοικοκυρά θα πρέπει να τα ρίξει πάνω στο γουρούνι ενώ στο στόμα του χοίρου τοποθετούν ένα λεμόνι για να μένει ανοιχτό και να ευωδιάζει. Όταν τελικά τελειώσουν τους χοίρους, ολόκληρη η γειτονιά ξεκινά ένα γλέντι ενώ την ίδια ώρα οι νοικοκυρές ξεκινούν να φτιάξουν τα λουκάνικα και τις «τσιγαρίθρες».
Το αρραβώνιασμα της φωτιάς: γίνεται ξημερώματα των Χριστουγέννων την ώρα που ο λαός την αποκαλεί «ανοιχτή ώρα». Η νοικοκυρά βάζει ένα μεγάλο ξύλο στο τζάκι και σύμφωνα με την παράδοση εκείνη την ώρα ό,τι ζητήσει κανείς μπορεί να πραγματοποιηθεί, αρκεί βεβαίως να αφορά τα παιδιά και όχι τους…παντρεμένους. Μια έβδομαδα αργότερα, γίνεται και το πάντρεμα της φωτιάς λίγο πριν την Πρωτοχρονιά. Στο τζάκι μπαίνουν τώρα δύο μεγάλα ξύλα πρέπει να είναι ισομερή για να καίγονται το ίδιο. Σύμφωνα με την παράδοση εκείνη την ώρα που δεν αλλάζει μόνο ημέρα, αλλά και ο χρόνος όποια ευχή η όποια κατάρα και αν κάνει ο άνθρωπος θα πραγματοποιηθεί. Τα συγκεκριμένα έθιμα τα συναντάμε σε πάρα πολλά σημεία της Ρούμελης ιδιαίτερα όμως στη δυτική Φθιώτιδα και στην ορεινή Δωρίδα.
Μπακλαβάς: είτε με καρύδια είτε με αμύγδαλα κάθε σπίτι στην Ρούμελη έχει το μπακλαβά του. Υπάρχει μάλιστα ανταγωνισμός στις νοικοκυρές για το ύψος του γλυκού, το μέγεθος του ταψιού ενώ προηγείται…«άγριο ξενύχτι» τις προηγούμενες νύχτες προκειμένου να «ανοίξουν φύλλο».
